معرفی قلعه فلک الافلاک

استان لرستان در غرب ایران هم مثل سایر مناطق کشورمان جاذبه های گردشگری و تاریخی بسیاری دارد که مسافران در سفر به این استان از آن ها بازدید میکنند . یکی از این جاذبه ها قلعه فلک الافلاک نام دارد که یک بنای تاریخی بازمانده از زمان ایران باستان است . این قلعه یکی از معروف ترین جاهای دیدی خرم آباد است که اسرار زیادی در پس خود دارد . در این مطلب به معرفی قلعه فلک الافلاک در شهرستان خرم آباد خواهیم پرداخت .

قلعه فلک الافلاک کجاست ؟

این جاذبه ی تاریخی در مرکز شهر خرم آباد واقع شده . در واقع این قلعه در خیابان امام خمینی قرار دارد و در برخی متون تاریخی با عنوان «دژ شاپورخواست» از آن یاد شده است . دژ شاپور خواست بر فراز تپه ای بلند و باستانی ساخته شده . گویا در گذشته این منطقه گذرگاهی میان کوه های زاگرس  و از مهم ترین مسیر های ارتباطی بین فلات مرکزی ایران با نواحی جنوبی و غربی کشور به شمار می رفته است . اطراف این منطقه به دلیل شرایط جغرافیایی،  جلگه ی کوهپایه ای بسیار سرسبز و با صفاست . دو رشته کوه از شمال به غرب و جنوب به شرق که در اطراف جلگه لرستان هستند این تپه را در برگرفته اند .

تاریخچه قلعه

همان طور که گفتیم ساخت اولیه این بنا به زمان ایران باستان بر میگردد .فلک الافلاک در سال ۶۵۱ میلادی در دوره ساسانیان ساخته شده . این قلعه از زمان ساسانیان تا دوره قاجار کاربری های متعدد و متفاوتی داشته است.  گویا این سازه ی تاریخی در زمان ساسانیان اهمیت ویژه ای داشته و محلی بوده که اسرای رومی را در آن زندانی کرده بوده اند.

کل بنا در دوران قاجار و سلطنت فتحعلی شاه بازسازی شده . از دیگر کابری های قلعه این است که در قرن چهارم هجری قمری به عنوان  مقر حکومت آل حسنویه (حاکم لرستان) و گنجور در زمان آل بویه از آن استفاده میشد . مدتی بعد از این دوران از آن به عنوان خزانه ی خاندان بدر و محل حکومت حاکمان لرستان استفاده میشد . در دوره پهلوی هم قلعه فلک الافلاک پادگان نظامی و زندان سیاسی بود .

نهایتا در سال ۱۳۴۹ این بنای تاریخی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سال های بعد به عنوان موزه تغییر کاربری داد . در سال های اخیر نمای بیرونی بنا بازسازی شد . در داخل قلعه نیز موزه ‌های باستان ‌شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی راه‌ اندازی شده ‌است.

در حال حاضر اشیای بسیار ارزشمند و مهمی در این موزه نگهداری میشود . به عنوان مثال  اشیای با ارزشی از جنس طلا و نقره که حاکمان آن روزگار در زمان حمله اسکندر مقدونی پنهان کردند امروز بعد از دوهزار سال در این موزه نگه داری میشود .

دلیل نامگذاری قلعه فلک الافلاک

برای علت نام گذاری فلک الافلاک دلیل و منبع مشخصی وجود ندارد . احتمالاتی برای علت این نام گذاری وجود دارد . یکی از این نظریه ها که معین‌السلطنه (سفرنامه‌نویس دوره قاجار) در سفرنامه خود که از قلعه فلک الافلاک نوشته، علت نام‌گذاری فلک الافلاک را به‌خاطر وجود برجی می‌داند که از برج‌های دیگر بلندقدتر است. یک نظریه دیگر میگوید که ۱۲برج این قلعه از نام ۱۲برج‌ فلکی گرفته شده است و به همین خاطر آن را فلک الافلاک نامیده‌اند.

نام های دیگری از جمله «دژ سیاه»، «کاخ اتابکان»، «قلعه بالا»، «قلعه سفید» و «قلعه خرم آباد» برای این قلعه در متون تاریخی ذکر شده و فلک الافلاک جدید ترین نامی است که بر آن منسوب کرده اند . این نام بعد از این که اتاقی با این عنوان بالای بلندترین برج قلعه فلک الافلاک در دوره قاجار ساخته شد به کل این مجموعه داده شد.

نام دژ شاپور خواست از اسم یکی از شهرهای خرم‌آباد در زمان ساسانیان گرفته شده است . به‌دلیل حمله مغول این شهر عمر کوتاهی داشت و از بین رفت. بعد از خرابی شهر دژ شاپور خواست، شهر خرم آباد ساخته می‌شود و نام قلعه خرم آباد را روی قلعه فلک الافلاک می‌گذارند.

معماری قلعه فلک الافلاک

بنای قلعه فلک الافلاک از آجر،خشت، سنگ و ملات ساخت شده است . یک چاه عمیق در حیاط دوم قلعه ساخته شده که به عنوان راه فرار اضطراری از آن استفاده میشده است . جنس دیوارهای قلعه آهکی است که رطوبت را در خود نگه می‌دارد. داخل قلعه مسیرهای زیرزمینی برای دفع آب‌ حفر شده است .برای محافظت بیشتر از دیوارهای قلعه از کلاف بندی چوبی استفاده شده است . آجرکاری‌های قلعه به‌صورت لوزی و برجسته هستند و روی دیوار غربی حیاط اول قلعه، طرحی اسلیمی میان دو نوار ساده از ملات ساروج به چشم می‌خورد.

بسیاری از کارشناسان آثار تاریخی قلعه فلک الافلاک را یک شاهکار بزرگ میدانند . اطراف این قلعه یک حصار ۱۲ برجی ساخته شده .شکوه  این برج ها در کنار بنای آجری حیاط، تالار و .. این ادعای کارشناسان را تایید میکند. اگرچه تزیینات زیادی در این بنا استفاده نشده اما شکوه و زیبایی معماری در همه اجزای این بنا چشم را متحیر میکند .

۱۲ برج اطراف قلعه به منظور محافظت و ایجاد حریم برای قلعه ساخته شده . شکل نقشه ی بنا یک ۸ ضلعی نامنظم است . البته این بی نظمی به خاطر عدم مهارت در ساخت نبوده بلکه با توجه به مکانی که قلعه در آن ساخته شده و وضعیت صخره و تپه ها این نا منظمی شکل گرفته . با وجود قدمت بالای بنا قسمت‌هایی از آن مثل پوشش‌های طاقی و گنبد کاملا اصولی ساخته شده‌ است و در این قسمت‌ها دریچه‌هایی به‌کار رفته تا توازن بنای قلعه حفظ شود.

از دیگر ویژگی های معماری که در معرفی قلعه فلک الافلاک به آن اشاره خواهیم کرد زیبایی شکل هندسی قلعه در جاهایی از دیوارها و ستون‌های آجری است که به شکل گنبدی بیضی‌شکل درآمده و به گنبدهای چهار بخشی رگ چین معروف است. به علاوه نشانه هایی از معماری سنتی و قدیمی در طاق‌هایی به‌نام طاق‌های آهنگ در این قلعه به چشم میخورد که در غرب حیاط اول و شمال، شرق و جنوب حیاط دوم به‌کار رفته‌اند. رودخانه خرم آباد در بخش جنوبی قلعه فلک الافلاک مانند خندقی از آن محافظت می‌کرد.

به طور کلی مساحت قلعه فلک الافلاک ۵۳۰۰ متر است و همان طور که گفتیم شامل برج، تالار، اتاق، حیاط، دروازه، حمام و… می‌شود .

چاه اسرار آمیز قلعه فلک الافلاک

در سال ۱۳۹۶ شرکت آب و سازمان میراث فرهنگی استان لرستان با همکاری هم پروژه ای را انجام دادند که در آن از اسرار چاه قلعه پرده برداشتند .

طبق تحقیقات  اعلام شده در این پژوهش گویا در گذشته چاهی به عمق ۴۰متر را با وسایل دستی از صخره‌های سخت فلک الافلاک حفره کرده‌اند تا آب ساکنین قلعه تامین شود. تامین آب از چاه در آن دوران به‌خصوص زمان‌هایی مثل که قلعه نقش دژی محکم را داشته، یک موضوع حیاتی بوده است.

آب این چاه بنابر نظر کارشناسان ازز بارش برف و باران تامین میشده  . البته برخی بر این باورند که چشمه گلستان که در زیر قلعه قرار داشته آب آن را تامین میکرده است .

برای آشنایی بیشتر با استان لرستان به مطلب لرستان گوشه ای از بهشت ایران، در دل صخره‌ای زاگرس در بلیط اینجا مراجعه کنید .